Dünyadaki her maddenin ve her ma'nânın, o âlemde bir misâli, şekli vardır. Suyun misali, orada yine sudur. İlmin misâli, orada süttür. İyi huyların ve iyi işlerin orada görünüşü, bostan, çiçek ve meyve gibi lezzetli şeylerdir. Kötü huyların ve çirkin işlerin, o âlemde görünüşü, karanlık, yılan, akrep gibi sıkıntı verici şeylerdir. Herkesin gördüğü rüyalar, hep o âlemdendir. Abdullah İbn-i Abbâs "radıyallahü anhüma" buyurdu ki, (Bu gördüğümüz âlemden başka bir âlem daha vardır. Bu âlemde bulunan herşeyin, orada bir benzeri vardır. Hattâ, orada benim gibi bir İbn-i Abbâs vardır.)

 

Âlem-i misâl'in bir ismide Âlem-i Berzah'tır. Âlem-i misâl, Ruhlar âlemi ile Cesedler âlemi, arasında ayna gibidir. Her iki âlemdeki varlıklar o aynaya akseder. Âlemi misâl de hiç bir varlık yoktur. Ayna'nın içinde olmadığı gibi.

 

İnsan ölünce, ruhu bedenden ayrılır. İnsanın dünyâda  iken yaptığı iyi işleri, îmânı ve güzel ahlâkı, nûrlar, ışıklar, bostanlar, çiçekler, köşkler ve inciler şeklini alır. Cahilliği, sapıklığı, kötü huyları da, ateşler, karanlıklar, akrebler, yılanlar şeklinde görünürler.

 

İmânlı ve iyi huylu rûh, ni'metleri iyi amelleri ile cennetlere kendisi götürmektedir. Kâfir ve fâsık rûhlar da, kötü amelleri ile ateşleri, azâbları, kendisi cehenneme götürmektedir.

İnsanin dünyâdaki hâli, bir sarhoşa benzer. Ölmek, sarhoşun ayılmasi demektir. Sarhoşun yanına sevdiği kimseler toplansa, sevdiği hediyeler gelse, yâhud, koynuna akrepler,  yılanlar girse, hiçbirini duymaz. Ayılınca, bunları görür ve anlar.

 

İnsanlar dört kısımdır.

1- Peygambere inanır ve peygambere uyar. Dünyâda dert, sıkıntı ve hastalık içinde yaşar. Dertlere sabr eder. Sabırları, derecelerinin, sonsuz ni'metlerinin artmasına sebeb olur. Bunlar, nefislerine uymaz. Bunlara velî kul denir. Böyle kimseler azdır.

 

2- Peygambere inanır ve peygambere uyar. Bunlar dünyâda râhat ve huzûr içinde yaşar. Âhirette, doğru cennete gider. Nefsine uyarak hâsıl olan günahları, kalb ile tevbe, dil ile istiğfâr ederek ve dünyâda sıkıntılar çekerek, afv edilecek, doğru cennete giderek, ni'metler içinde sonsuz yaşayacakdır. Bunlara sâlih kul denir.

 

3- Peygambere inanır. Ama Peygambere değil, nefsine uyar. Dünyâda sıkıntı çeker. Bunlar, nefislerine uyarak hâsıl olan günâhlar kadar cehennemde yandıktan sonra, cennete gireceklerdir. Bunlara fâsık kul denir.

 

4- Peygambere inanmaz. Fakat güzel işlerde, müslümanlara uyar bunlar kâfirdirler. Bunlar dünyâda rahat ederler. Âhirette ise cehennemde ebedî kalırlar. Kâfirlerin yaptığı iyi işlerin, mükâfatı dünyada verilir. Sıhhat gibi uzun ömür gibi şöhret gibi mükâfatlarını alırlar. Lâkin âhirette nasipleri olmaz.

 

Rabbim! Bizleri dünyaya çok masum ve temiz olarak gönderdin. Temiz olarak huzuruna dönmemizi nasib eyle. Amin.